100 lat Podlaskiej Wytwórni Samolotów. Przy ul. Łomaskiej stanie PWS-26

PWS została założona w 1923 roku przez ziemianina Stanisława hr. Rosenwertha-Różyczkę i inż. Witolda Rumbowicza. - PWS, w czasie 16 lat działania stała się jedną z najnowocześniejszych fabryk tego typu w Europie. Warto podkreślić, że na 3,5 tys. samolotów wyprodukowanych w okresie międzywojennym ponad 1,5 tys. pochodziło w PWS. To w Białej Podlaskiej biło serce polskiej inżynierii, to tu pracowali najlepsi fachowcy w swoich dziedzinach. W 1929 roku biuro projektowe zostało wyposażone w tunel aerodynamiczny, pierwszy w Polsce – wylicza prezydent Michał Litwiniuk informując o wydarzeniach, jakie w roku 100-lecia powstania wytwórni, zostały w mieście zaplanowane.

Serce polskiego lotnictwa

Sama fabryka miała swoją lokalizację na obszarze ponad 31 ha, na ponad 15 tys. mkw rozlokowano hale produkcyjne i magazynowe. Cały obszar ul. Robotniczej, to teren, gdzie osiedlali się pracownicy PWS. W wytwórni pracowało od ponad 400 do 900 pracowników. Miało to wpływ na dynamiczny rozwój miasta i liczby mieszkańców. Na początku 20-lecia Biała Podlaska liczyła około 12 tys. mieszkańców, w dniu wybuchu II wojny, to było ponad 21 tys. mieszkańców – mów prezydent Litwiniuk.

PWS działała do początku II wojny światowej. 4 września 1939 r. zakład został zbombardowany przez niemieckie wojsko i uległ zniszczeniom w ok. 70 procentach, następnie pozostałości fabryki zostały rozgrabione przez wojska sowieckie. - To, że tej fabryki już nie ma, to paradoks historii. W myśl paktu Ribbentrop - Mołotow obszar między Wisłą a Bugiem miał być pod okupacją sowiecką. Na samym początku wojny zakłady zostały więc przez Niemców zbombardowane w 70 proc., by nie wpadły w ręce sowieckie. 28 września pakt został zmieniony, i tereny przypadły Niemcom, ale fabryka nie ocalała Dzieła dopełnili Sowieci, grabiąc ją – przypomina dr Stanisław Romanowski, naczelnik wydziału oświaty w bialskim magistracie, z wykształcenia historyk. Podkreśla natomiast wagę PWS w okresie Polski 20-lecia międzywojennego.

 - W okresie międzywojennym mieliśmy trzy ośrodki główne lotnicze w kraju, czyli Okęcie i Państwowe Zakłady Lotnicze, które związały się później z PWS w Białej Podlaskiej, Mielec, Biała Podlaska właśnie i zakłady w Lublinie. Mówiąc więc o PWS, musimy myśleć o jednym z trzech, czterech najważniejszych ośrodków produkcji samolotów w Polsce, w tamtym czasie – wskazuje dr Romanowski.

W 1932 r. z powodu złej sytuacji finansowej PWS została upaństwowiona. Po roku 1936 bialska fabryka została organizacyjnie podporządkowana Państwowym Zakładom Lotniczym, a rok później PWS przejęła Doświadczalne Zakłady Szybowcowe we Lwowie.

Obchody na miarę znaczenia

- Tradycje lotnicze, które zapoczątkowała działalność PWS w Białej Podlaskiej były kontynuowane do 2000 roku. Na bialskim niebie latały samoloty najpierw 59. a potem 61. szkolno-bojowego pułku lotniczego. Dziś staramy się nadać tej pamięci właściwą oprawę i krzewić lotniczą tradycję naszego miasta - mówi prezydent Michał Litwiniuk i przypomina o muralu poświęconym PWS przy ul. Narutowicza, o rondzie u wylotu al. Solidarności na krajową dójkę, któremu radni w 2021 roku nadali imię im. Stanisława hr. Rosenwertha-Różyczki.

- Natomiast ostatnio miałem możliwość wystąpienia do rady miasta o możliwość uczczenia 100- lecia powstania PWS. Przygotowaliśmy cały szereg wydarzeń, którymi historię PWS będziemy mieszkańcom miasta przybliżać – poinformował prezydent.

Główne wydarzenie jubileuszowego roku planowane jest na 16 września. 

- Podjęliśmy wyzwanie i zdecydowaliśmy o budowie monumentu. Projekt wziął udział w głosowaniu w Budżecie Obywatelskim i udało się wygrać. Monument już powstaje, jego odsłonięcie nastąpi 16 września. Uroczystość będzie podniosła, bo już mamy głosy, że gościć będziemy generałów i dowódców obecnie służących w wojsku, oraz naszych kolegów lotników. Liczymy na około 90 gości z całej Polski – informuje mjr Mirosław Joński, ze Stowarzyszenia Seniorów Lotnictwa Wojskowego Rzeczypospolitej Polskiej, współorganizatora wydarzeń.

Pułkownik Franciszek Ostrowski, również członek stowarzyszenia, a obecnie radny miejski nadzorował losy wniosku w BO. - W budżecie obywatelskim mieszkańcy oddali 2,5 tys. głosów na inicjatywę budowy monumentu na 100-lecie PWS. Na tym monumencie będzie samolot PWS-26 w skali 1:3, od spodu będzie podświetlony. Przy monumencie zainstalowana zostanie tablica informacyjna w kilku językach – opisuje Ostrowski i wyjaśnia, czemu na monumencie będzie właśnie PWS-26. - 1/5 samolotów wyprodukowanych w PWS, to właśnie był ten model. Dlatego nasze stowarzyszenie podjęło decyzję o wyeksponowaniu właśnie tego samolotu.

Po odsłonięciu monumentu główne obchody 16 września przeniosą się na rondo na skrzyżowaniu ulic Janowskiej z al. JP II. Tam oficjalnie nadana zostanie mu nazwa Podlaskiej Wytwórni Samolotów. Na rondzie staną dwa loga PWS, a przy nim tablica informacyjna. Ten szczególny dzień uświetni również koncert akordeonowy Marcina Wyrostka.

100-lecie PWS ma zostać zaakcentowane również podczas tegorocznego 5. Festiwalu im. Bogusława Kaczyńskiego, gdzie motywem przewodnim ma być latanie – jak poinformował dyrektor artystyczny festiwalu Krzysztof Korwin-Piotrowski. Wydarzenia towarzyszące w jubileuszowym dla PWS roku odbywać się będą również w Muzeum Południowego Podlasia, miejskich jednostkach kultury i bialskich szkołach, szczególnie tych krzewiących tradycje lotnicze, czyli SP r 2 im. Bohaterskich Lotników Podlasia i ZSZ nr 2 im. Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury.