Ludzie z pasją: Szlakiem nadbużańskiej krainy pereborem tkanej

Na temat tych nadbużańskich ornamentów wydała liczne publikacje. Doprowadziła do wpisania umiejętności tkania pereboru na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Polski. Założyła też Nadbużański Uniwersytet Ludowy z siedzibą w Husince, którego celem jest zainteresowanie młodego pokolenia wartościami, jakie niosą ze sobą tradycje, zwyczaje i umiejętności związane z życiem codziennym lokalnych społeczności oraz zachowaniem własnej tożsamości, która często zanika w dzisiejszym świecie. 

– Kultura ludowa zawsze była dla mnie inspiracją – mówi Bożenna Pawlina-Maksymiuk. – Szczególnie w kontekście łączenia jej ze współczesnością. Ale aby to robić, musiałam najpierw zgłębić temat zainteresowań i potrzeb kulturowych dawnych społeczności lokalnych. Postanowiłam przeprowadzić badania w 20 wsiach, bo byłam ciekawa, co było dziedzictwem i inspiracją ludzi, którzy jeszcze niedawno żyli obok nas. Co robili, co wytwarzali, co kochali robić. Chciałam osobiście poznać osoby, które pamiętają dawne tradycje, umiejętności i zwyczaje Południowego Podlasia – ­wyjaśnia pasjonatka. Przeprowadzone przez nią badania wykazały, że umiejętności i tradycji jest bardzo wiele w regionie, ale wymagają one działań, by ocalić je od zapomnienia. Było to dla niej motorem do podjęcia konkretnych kroków, by stworzyć sieć pracowni ginących zawodów w ówczesnej strukturze Gminnego Ośrodka Kultury w Białej Podlaskiej.  – Całą strukturę GOK-u oparłam w dużej mierze na tych tradycjach – wskazuje.

Odnalazła mistrzynię tkactwa

Bożenna Pawlina-Maksymiuk będąc pracownikiem GOK-u rozpowszechniała wiedzę o tradycjach dawnych umiejętności. Uczestniczyła w licznych przeglądach twórczości ludowej. To właśnie podczas jednego z nich zauważyła przepiękne wzory na strojach występujących tam artystów. Różniły się one od innych znajdujących się na koszulach i spódnicach ludowych zespołów z Ukrainy czy Białorusi. Gdy chciała zakupić takie stroje dla swoich gminnych zespołów, okazało się, że nie ma gdzie ich zamówić. Nikt ich już nie wykonuje. Dzięki swojej determinacji, po niedługim czasie trafiła do Stanisławy Baj, która była lokalną mistrzynią tkactwa i przekazała jej i towarzyszącym jej tkaczkom to, co wiedziała o tych wyjątkowych umiejętnościach i tkaninach - nadbużańskich pereborach. Bożenna Pawlina-Maksymiuk sukcesywnie poszerzała swoją wiedzę na temat nadbużańskich tradycji. Zaowocowało to napisaniem przez nią książki pod tytułem „Perebory”, która wskazywała, gdzie można znaleźć pracownie tkackie i stroje z wykonanymi pereborami. Jak się okazuje, zainteresowani mogą obejrzeć największe zbiory w regionie w Muzeum-Zespole Synogogalnym  we Włodawie, Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej oraz Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. – Są to kolekcje, w których pokazane są najciekawsze stroje. W książce wymieniam miejsca i osoby z obszaru nadbużańskiego, które tworzą szlak krainy pereborem tkanej – mówi.

Nadbużański Uniwersytet Ludowy

Bożenna wraz mężem Januszem Maksymiukiem i Romualdem Domańskim z Fundacji Wspomagania Wsi, powołali Fundację Nadbużański Uniwersytet Ludowy w 2013 r. Organizacja powstała w celu integracji i edukacji kulturowej oraz zrównoważonego rozwoju  wokół niematerialnego dziedzictwa regionu. 

– Jednym z głównych kierunków działalności uniwersytetu jest tkactwo, dlatego postanowiliśmy zintegrować lokalne tkaczki i ich pracownie. Kolejnym bardzo ważnym dla nas wszystkich krokiem było wpisanie pereboru na krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, co się udało. Dokonało się to w 2016 r. w Krakowie, podczas uroczystej gali. Liczne konkursy tkackie pozwoliły mi poznać twórców z obszaru nadbużańskiego, co sprawiło, że mogłam utworzyć grupę depozytariuszy, którzy będą zajmować się ochroną niematerialnego dziedzictwa. Dlatego na uroczystość pojechałam z naszymi wybitnymi tkaczkami – Stanisławą Kowalewską, Zofią i Marią Jówko oraz Magdaleną Papakul. To wszystko było dla nas ogromnym osiągnięciem i przeżyciem. Konieczne było też przygotowanie szeregu publikacji historycznych dotyczących pereborów – wyjaśnia pomysłodawczyni. – Jako depozytariusze tkactwa pereborów mieliśmy niedawno kontrolę z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na której wypadłyśmy wzorowo! Udało się także znaleźć nowe osoby, które dołączyły do depozytariuszy. Teraz przyszedł czas na dalszy krok - chcemy wprowadzić umiejętność tkania pereboru na Światową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego – dodaje z dumą znawczyni kultury.

Do Husinki, gdzie mieści się siedziba uniwersytetu, przyjeżdżają tkaczki – depozytariusze, osoby stojące na straży prawidłowości wykonywania wzorów w taki sposób, aby były one zgodne z tradycją. Przyjeżdżają tu także studenci, którzy piszą prace naukowe o pereborach i uczą się tkactwa. Zdarzają się również międzynarodowe grupy osób zainteresowanych tym wzornictwem – jak się okazuje, jest on wyjątkowy na skalę światową. W pracowni Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego pojawiają się także twórcy, którzy inspirują się ornamentami nadbużańskim i wykorzystują je we własnych wzorach, ale na określonych przez depozytariuszy zasadach.

Tkają z matematyczną precyzją

Jedną z pierwszych pracowni tkackich  założoną w Hrudzie nazwano imieniem Stanisławy Baj. To właśnie ona – jako pierwsza – pokazała jak tkać perebory. W chwili obecnej Stanisława Kowalewska, która jest chrześnicą Stanisławy Baj, kontynuuje  jej działania w pracowni tkackiej w Uniwersytecie Ludowym w Husince. – Praca ta nie jest wcale łatwa. Najtrudniejsze jest przygotowanie krosien do pracy. Samo tkanie wymaga dobrej umiejętności liczenia, ponieważ trzeba matematycznej precyzji w przekładaniu nici przez osnowę. To skomplikowana wiedza – zaznacza Bożenna Pawlina- Maksymiuk. – Z każdym rokiem wiemy o pereborach i tkaninach, na których były tkane, coraz więcej. Wzory geometryczne bądź roślinne zgeometryzowane miały swoją kolorystykę i symbolikę w zależności w jakim obszarze regionu powstawały – dodaje.

Decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bożenna Pawlina-Maksymiuk została laureatką konkursu o stypendia twórcze oraz stypendia z zakresu upowszechniania kultury. Kanwą jej programu stypendialnego stały się „Perebory – nadbużańskie tradycje tkackie”. Jej praca na rzecz ochrony od zapomnienia bogactwa tkanych w przeszłości nadbużańskich pereborów obejmowała wizyty w kilkudziesięciu domach wiejskich. Na bazie tych spotkań przygotowała skrypt, w którym opisuje różnice między wzorami nadbużańskimi i włodawskimi.

Założony m.in. przez Bożennę Pawlinę-Maksymiuk Nadbużański Uniwersytet Ludowy działa aktywnie. Prowadził m.in. projekt w siedzibie OHP w Roskoszy, gdzie nauczyciele ludowi uczyli 80 pedagogów, by poszerzali oni kompetencje z kowalstwa, kołodziejstwa, rymarstwa, gotowania, wypiekania tradycyjnych ciast i sękaczy, krawiectwa i koronkarstwa. Uniwersytet organizował także zajęcia dla ponad 150 osób z całej Polski, w czasie których mistrzowie, przy asyście przeszkolonych pedagogów, pokazywali tajniki dawnych zawodów. Dzięki temu uczestnicy mogli zrobić dyplom czeladniczy, a pedagodzy mistrzowski. W projekcie EtnoPolska w roku 2020 uczestniczyło 18 szkół, z których 160 dzieci uzyskało wiedzę na temat niematerialnego dziedzictwa kulturowego oraz w jaki sposób tka się perebory. Obecnie Bożenna Pawlina-Maksymiuk realizuje w ramach działalności Nadbużańskiego Uniwersytetu Ludowego 2-letni projekt, w czasie którego tkane są tkaniny przez mistrzynie i uczennice. Szyte są wzorcowe stroje ludowe. Utworzona z nich wystawa trafi na dożynki gminne, powiatowe, do domów kultury w obszarze nadbużańskich, by członkowie zespołów ludowych czy Kół Gospodyń Wiejskich zobaczyli, jak one wyglądały. Planuje także wydanie atlasu strojów ludowych, który pokaże, jak wglądały one w poszczególnych regionach.

Zapytana o to, czy jest dumna z sukcesu, jaki udało jej się osiągnąć w dziedzinie rozpowszechnia kultury, podsumowuje: – To nie jest tylko mój sukces. To jest sukces przede wszystkim nadbużańskich tkaczek. To pracowite i niesamowicie utalentowane kobiety, które tworzą piękne rzeczy - nasze dziedzictwo. Ja swoimi działaniami zawsze chciałam i chcę przede wszystkim pokazywać, że to, co ludzie robią od pokoleń, ma wielką wartość i buduje. Buduje ich tożsamość. 

PRZECZYTAJ TEŻ: Ludzie z pasją: W poszukiwaniu zabytków

PRZECZYTAJ TAKŻE: Ludzie z pasją: Perebory i czerwone korale